Doodsangst, ook de allesomvattende angst genoemd, klinkt doodeng. Maar wist je dat angst en paniek niet vaker voorkomen in de laatste levensfase dan in het ‘gewone’ leven?
Als je aan iets nieuws begint, een nieuwe fase in je leven, iets doet wat je niet gewend bent, dan ervaren we angst. Afhankelijk van o.a. je karakter, je coping vaardigheden, je leeftijd en ervaring is deze angst groter of kleiner aanwezig.
Wat is angst?
Angst is een normale reactie op dreigend gevaar. Het is een gezonde reactie, want dat spoort ons aan om te reageren; we gaan over tot handelen. We steken niet zomaar de straat over uit angst om aangereden te worden. We kijken uit, letten op. We doen dingen juist wel of juist niet. We eten geen voedsel over datum uit angst voor buikpijn. We eten juist groenten om onze gezondheid te bevorderen (om te voorkomen dat deze verslechtert).
Angst kenmerkt zich door angstige gedachten en kan lichamelijk aanwezig zijn; deze symptomen staan beschreven verderop in dit blog.
Angst en de laatste levensfase
Een ongeneeslijke ziekte kan als een dreigend gevaar worden gevoeld. Angst in combinatie met spanning en stress komen vaak voor in nieuwe situaties. Bezorgd, eng, zenuwachtig en gespannen zijn andere termen die worden gebruikt om angst te beschrijven. Als iemand ernstig ziek is, komen er regelmatig situaties voor die nieuw zijn. Een nieuw toekomstbeeld en een veranderd lichaam zijn hier voorbeelden van.
Onzekerheden over het aanslaan van de behandelingen, vragen over de toekomst zorgen ervoor dat er minder houvast is. Angst kan voorkomen tijdens of voor een bepaald onderzoek, een behandeling, een uitslag of voor veranderingen die de toekomst met de ziekte met zich meebrengt.
We spreken van een angst of paniekstoornis als de angst zo de overhand neemt dat dagelijks functioneren niet meer lukt. Indien iemand ‘normale’ angstklachten ervaart, kan door een goed gesprek, ontspanningsoefeningen of door informatie in te winnen, een manier worden gevonden om de angst te verminderen of ermee leren om te gaan. Is er sprake van een angststoornis of paniekstoornis, dan is het raadzaam om professionele hulp in te schakelen.
Is angst normaal in de laatste levensfase?
In de laatste levensfase is het geheel normaal dat er gevoelens zijn van angst, verdriet, machteloosheid en het gevoel van hopeloosheid. De angst voor het lijden, de onzekerheid en niet weten wat er te wachten staat kan mensen angstig maken.
Een slechte prognose of het stervensproces maakt bewust dat het leven eindig is. Het verlies van controle, geen houvast meer hebben, het gevoel afhankelijk te zijn van de ziekte of het stervensproces kan angst veroorzaken.
Iedereen weet dat de dood onvermijdelijk is. Echter, zolang we niet direct worden geconfronteerd met de dood, ‘vergeten’ we hierover na te denken.
Wanneer iemand een slechte prognose krijgt, kan dit confronterend zijn dat het leven eindig is, iets waar de meeste mensen niet vaak van bewust zijn. Je weet het wel, maar je denkt er niet iedere dag aan. Als je gezondheid verslechtert en een ernstig prognose wordt voorspeld, drukt dit de neus op de feiten dat het leven niet eeuwig duurt.
Doordat de dood nadert of dichterbij komt, kunnen zingevingsvragen over het leven actueler zijn. Wat is de zin van het leven als je doodgaat? Wat kan ik nog doen nu mijn toekomstplannen vervallen? Hoe kan ik alles wat mij dierbaar is loslaten?
Er zijn geen kant en klare antwoorden op deze vragen. Deze vragen kan iemand alleen zelf beantwoorden. En dit kan weer voor angst en onrust zorgen. Mensen komen in een rouwproces. Toch blijken de meeste mensen sterker te zijn dan ze verwachten.
Ik herinner me een patiënt in de tijd dat ik nog in het ziekenhuis werkte als leerling verpleegkundige. Op deze afdeling werd een man met MS regelmatig heropgenomen vanwege gezondheidsproblemen. MS is een spierziekte waarbij de lichamelijke achteruitgang gedurende de tijd toeneemt. Ik sprak de man tijdens mijn werk ter voorbereiding van een operatie.
Hij zuchtte een aantal keer diep tijdens het gesprek. Hij vertelde dat zijn lichaam achteruitging, dat zijn kracht in zijn armen en benen steeds minder werd. Het lopen ging moeizaam en de balans kon hij steeds moeilijker houden. Het risico op vallen werd groter. Hij zag de toekomst niet meer zitten. “Als ik in een rolstoel terechtkom, dan hoeft het leven voor mij niet meer” zei hij.
Enkele weken later werd hij weer opgenomen op ‘mijn’ afdeling met een complicatie van zijn ziekte. Zijn mobiliteit was inmiddels beperkt tot een rolstoel. Wederom hielp ik de man ter voorbereiding van een nieuwe operatie. Hij zei: “Als ik me niet meer zelf kan wassen, niet meer voor mezelf kan zorgen, dan stap ik eruit. Dan hoeft het voor mij niet meer.”
Er ging een tijd voorbij totdat ik de man opnieuw ontmoette. Ik zag het in een oogwenk, hij was flink vermagerd en had een onderuitgezakte, hangende houding in zijn rolstoel. Zijn lichaam was op. Zijn gezondheid was zeer beperkt geworden. Hij had hulp nodig bij zijn verzorging, wassen, douchen, aan- en uitkleden. Het lukte niet meer zelfstandig.
Ik vroeg hoe hij over het leven dacht. Hij zei: “Als ik niet meer zelfstandig ‘s nachts kan draaien in bed, dan hoeft dit leven voor mij niet meer.”
Ik weet niet hoe het verhaal van deze man afliep. Ik heb hem nooit meer gezien of gesproken. Hij had meerdere keren met zijn behandeld artsen zijn euthanasiewens besproken. Zijn angst voor de toekomst en afhankelijk worden waren groot. De artsen begrepen zijn verhaal en er waren mogelijkheden om de euthanasiewens concreet te maken.
Op het moment dat zijn gezondheid dusdanig slecht was geworden, waar hij aanvankelijk zo bang voor was, leerde hij hiermee om te gaan. Hij vond een manier om de situatie te dragen. Hij kreeg nieuwe inspiratie wat belangrijk voor hem was. Hij ontdekte wat voor hem het leven de moeite waard maakte. Steeds weer opnieuw. Hij was banger voor de toekomst, dan voor de situatie zelf.
Angst en geloofsovertuiging in de laatste levensfase
Geloof kan troost bieden of juist zorgen voor toenemende onrust en angstklachten.
Waarin je gelooft bepaalt of je bang bent of niet. In sommige geloofsculturen gelooft men dat je wordt beoordeeld na dit leven. Dit kan gevoelens van angst, onmacht, schuld en schaamtegevoelens veroorzaken. Soms op onbewust niveau. Iedereen heeft wel iets in zijn of haar leven gedaan dat niet oké is. Welke overtuiging iemand heeft van het geloof ondersteunt rust of juist angstklachten.
Waar gelooft iemand in?
- Is er leven na de dood?
- Wordt iemand beoordeeld?
- Bestaat de hel?
- Word je opgewacht door je dierbaren?
- Is er Niets na de dood?
- Ga je naar de hemel?
Voorkomen van angst in de palliatieve fase
Angst komt vaak voor, ook bij gezonde mensen. Er kan angst zijn voor verschillende elementen van ziek zijn, zoals angst voor pijn, angst voor afhankelijk worden, angst voor behandelingen, angst voor de dood, etc.
Toch blijkt dat veel patiënten die ziek zijn zeer goed kunnen omgaan met de veranderingen. Wat een positief effect heeft op de angstklachten.
Angststoornissen komen bij zieken of stervenden niet vaker voor dan bij gezonde mensen. Als iemand niet bekend is met angststoornissen uit het verleden, dan is de kans niet groter om een angststoornis te ontwikkelen in de laatste levensfase.
Factoren die angst beïnvloeden in de laatste levensfase
Een aantal factoren bevordert of vermindert angstklachten, zoals geslacht, leeftijd en sociale steun. Pijn en beperkingen leiden tot meer angstklachten. Vrouwen zijn iets gevoeliger voor angstklachten dan mannen. Bij vrouwen komen angstklachten dus iets vaker voor.
Mensen die sociale steun hebben, kunnen beter met angstklachten omgaan en hebben er zodoende minder last van. Een goed netwerk, fijne mantelzorg zijn ondersteunend in het verminderen van angstklachten. Oudere mensen hebben minder last van angst voor de dood dan jongere mensen.
Hoe herken je angst in de palliatieve fase?
Angst kan zich bij mensen op een verschillende manier uiten. Er is een aantal symptomen waarin je angst kunt herkennen. Meestal komt een combinatie van de volgende symptomen voor:
- Rusteloosheid
- Prikkelbaarheid
- Spierspanning
- Slaapstoornis
- Uiting van gevoelens zoals angst, bezorgdheid en stress
Hoe herken je paniekaanvallen in de palliatieve fase?
(Ernstige vorm van angst)
- Rillingen
- Hartkloppingen
- Moeheid
- Spanning
- Zweten, transpireren
- Benauwdheid
- Duizeligheid
- Verhoogde prikkelbaarheid
Oorzaken van angstklachten in de palliatieve fase
Naast de onzekerheid die een ongeneeslijke ziekte met zich meebrengt, kan angst een oorzaak zijn van de behandelingen of van de ziekte zelf. Er zijn bijvoorbeeld medicijnen die angstklachten versterken.
Er is een verschil tussen angstgevoelens die worden veroorzaakt door gedachtes en angst die voortkomt uit een behandeling en lichamelijke oorzaken kan hebben. Zo kan angst een bijwerking van een medicijn of van een ontregeld lichaam zijn. Bepaalde ziektes, zoals een hersentumor, geven meer angstklachten.
Ziekte gerelateerde symptomen kunnen angstklachten veroorzaken. Mensen die pijn, benauwdheid en slaapproblemen hebben ervaren meer angst. Angstklachten nemen toe wanneer deze klachten toenemen. Iemand die benauwd is ervaart meer angst dan wanneer iemand een regelmatige en diepe ademhaling heeft.
Veel mensen zijn bang voor het lijden zelf en zijn angstig om afhankelijk te worden van anderen. De behoefte aan (professionele) zorg kan hierin een rol spelen.
Lichamelijke oorzaken van angst:
- Door stoornissen in het lichaam kan angst optreden, doordat er bepaalde hormonen of bepaalde stoffen in het bloed overmatig vrijkomen, of juist door een gebrek hieraan
- Hersentumoren
- Bijwerkingen van medicijnen, zoals cortison, prednison, opiaten (waaronder morfine), antidepressiva, rustgevende medicijnen, anti-Parkinsonmiddelen (angst door hallucinaties) en sommige medicijnen tegen misselijkheid
- Verstoring van een eerdere verslaving (ontwenningsverschijnselen); bij nicotinegebrek, alcoholgebrek of het stopzetten van sterke pijnstillers zoals morfine
- Koorts
- Delier (ernstig syndroom van acute verwardheid, waarbij onder andere hallucinaties kunnen optreden)
Behandelen van angst in de laatste levensfase
Het is begrijpelijk dat mensen angst ervaren in de laatste levensfase, dat wil echter niet zeggen dat er niets aan gedaan kan worden.
Door angst alleen al bespreekbaar te maken, kan verlichting van angstgevoelens plaatsvinden. Naast het bespreekbaar maken kunnen we invloed uitoefenen op de omgeving, zodat we meer rust creëren. In sommige gevallen kan de arts kalmerende medicijnen voorschrijven.
Een gesprek met een psycholoog, psychiater of spiritueel werker kan ondersteunen. Deze hulp is noodzakelijk wanneer de angst zich ontwikkelt naar een paniek- of angststoornis.
Een hypnotherapeut kan verlichting brengen. Enerzijds door de angstklachten en/of (oude) trauma’s te behandelen, anderzijds door rust te bevorderen. Klik hier voor informatie over angstbehandeling door een hypnotherapeut.
10 Tips bij angst in de laatste levensfase
- Het bewust worden dat mensen meer aankunnen dan ze in eerste instantie denken, geeft ruimte en meer draagkracht.
- Het gevoel machteloos te zijn, geen houvast te hebben, vergroot angst. Zorg voor houvast, structuur en onderneem dingen (daadwerkelijk iets doen, actie), dat vermindert de angst. Bijvoorbeeld: voorbereidingen treffen op het naderend einde; zelfmassage, ademhalingsoefening, regelen uitvaart. Creëer controle, het geeft het gevoel de touwtjes in handen te hebben.
- Schakel een hypnosetherapeut in om rust te bevorderen en angst te verminderen.
- Het kan prettig zijn om iemand in de buurt te hebben, om niet alleen te zijn. Lukt dit niet, maak dan gebruik van zachte rustgevende muziek.
- Heeft iemand negatieve ervaring(en) opgedaan met het overlijden van een dierbare of met het ziekteproces? Dan is het goed om dit te bespreken en de eigen verwachtingen te testen aan de realiteit.
- Doe meditatieoefeningen en ademhalingsoefeningen als dit bij diegene past. Samen mediteren of ontspanningsoefening doen werkt krachtiger!
- Maak gebruik van aromatherapie die rust geeft. Lees in dit blog, hoe aromatherapie kan ondersteunen
- Bespreek zorgen met naasten. Een luisterend oor geeft vaak al lucht, net als tijd en aandacht besteden aan diegene die angstig is.
- Schaam je niet voor het inschakelen van hulp, deze professionals zijn er omdat ze kunnen ondersteunen in uw proces. Een geestelijke verzorger hoeft niet altijd gebonden te zijn aan een religie. Door hun opleiding en ervaring kunnen ze voor verschillende religieuze achtergronden een steun zijn in zingevingsvragen en het vinden van antwoorden. Het kan nieuwe inspiratie geven om te praten met iemand die een andere levensvisie heeft, uiteraard met respect voor uw levensvisie.
- Er zijn medicijnen die mogelijk kunnen helpen tegen de klachten. Vraag je arts of specialist om advies. Daarnaast zijn er homeopathische middelen die angst verminderen, vraag hiernaar bij je homeopaat.
In dit artikel heb ik oorzaken en voorkomen van angstklachten in de laatste levensfase besproken. Ik heb 10 tips met je gedeeld die helpen angstklachten te verminderen.
Video angstklachten in de laatste levensfase
Mijn naam is Diana Stassen. Ik help zorgverleners en mantelzorgers beter voor zichzelf én beter voor de ander te zorgen in de laatste levensfase. Zodat er meer rust en minder klachten zijn in deze belangrijke fase van het leven. Ik focus me daarbij voornamelijk op natuurlijke ondersteuningsmogelijkheden.
Een van de methodieken die ik gebruik is hypnosetherapie. Dat gebeurt in mijn praktijk in Maastricht of via een huisbezoek bij mensen thuis. Als wijkverpleegkundige, gezondheidswetenschapper en hypnotherapeut heb ik reeds waardevolle ondersteuning kunnen bieden ten goede voor een mooi afscheid.
Wil je meer informatie? Neem hier contact met me op.
Om je alvast te ondersteunen met meer rust brengen (en daardoor klachten te verminderen) in de laatste levensfase kun je de ZEN videotraining downloaden. Geheel gratis.
